magaz/content/articles/04/05_babel.md

+++
title = 'Η ελληνική επιλογή του πακέτου babel του LaTeX'
date = '1998-04-01T00:00:00Z'
description = ''
author = 'Απόστολος Συρόπουλος'
issue = ['Magaz 04']
issue_weight = 5
+++

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*Σύλλογος Ελλήνων Φίλων του TeX. 28ης Οκτωβρίου 366, 671 00 Ξάνθη, [apostolo\@obelix.ee.duth.gr](mailto:apostolo@obelix.ee.duth.gr?Subject=Magaz-article).*

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

**1. Εισαγωγή**
---------------------------------------

**2. Πώς φτάσαμε στην ελληνική επιλογή?**
-----------------------------------------------------------------

**3. Η χρήση της ελληνικής επιλογής**
-------------------------------------------------------------

**4. Τα πακέτα των grtools**
----------------------------------------------------

**5. Το βιβλιογραφικό στυλ hellas**
-----------------------------------------------------------

**6. Το μέλλον**
----------------------------------------


### [1. Εισαγωγή]{#s1}

Το πακέτο babel, του συστήματος προετοιμασίας εγγράφων LaTeX, είναι η πιο σημαντική προσπάθεια στην καθιέρωση ενός μηχανισμού πολυγλωσσικής επεξεργασίας με
αυτό. Το πακέτο babel, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Ολλανδό Johannes Braams, δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη του LaTeX να γράφει κείμενο σε όλες σχεδόν τις
ευρωπαϊκές γλώσσες, μεταξύ των οποίων τα ελληνικά και τα ρωσικά. Το LaTeX, πνευματικό παιδί του Leslie Lamport, είναι μια φόρμα του TeX, του πασίγνωστου
συστήματος ψηφιακής στοιχειοθεσίας του Donald Knuth.

Εδώ και δύο, τουλάχιστον, δεκαετίες το TeX είναι εκείνο το σύστημα που χρησιμοποιείται περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο για την προετοιμασία επιστημονικών,
κυρίως, κειμένων αλλά και κειμένων όπου η ποιότητα εμφάνισης αποτελεί βασικό ζητούμενο. Με την εμφάνιση της γλώσσας προγραμματισμού εκτυπωτών PostScript της
Adobe, οι φανατικοί φίλοι του TeX βρήκαν τρόπους συνεργασίας των δύο γλωσσών, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός πανίσχυρου συνδυασμού εργαλείων. Με την εμφάνιση
της έκδοσης 3 του TeX έγινε δυνατή η ταυτόχρονη επεξεργασία κειμένου σε 256 διαφορετικές γλώσσες. Αυτή η ιδιαίτερη δυνατότητα του TeX αποτέλεσε τη βάση για
πολλές προσπάθειες ενσωμάτωσης κάποιας μορφής πολυγλωσσικής επεξεργασίας στο LaTeX, της πιο γνωστής μορφής του TeX. Η πιο ολοκληρωμένη προσπάθεια, η οποία έγινε
αμέσως δημοφιλής, είναι το πακέτο babel. Βέβαια αξίζει να τονισθεί ότι ούτε το TeX, κατά συνέπεια και το babel, επιτρέπουν τη στοιχειοθεσία κειμένων σε γλώσσες
όπως τα αραβικά, εβραϊκά, μογγολικά, κινέζικά, κλπ. Για τέτοιες γλώσσες θα πρέπει κανείς να χρησιμοποιήσει το **Ω** των Γιάννη Χαραλάμπους και John Plaice.

Ομως τι ακριβώς κάνει πακέτο babel? Φορτώνει τους κανόνες συλλαβισμού της τρέχουσας γλώσσας εργασίας, έτσι ώστε να γίνεται σωστά ο συλλαβισμός των λέξεων.
Επιπλέον, εξασφαλίζει ότι όλες οι λέξεις-κλειδιά, όπως κεφάλαιο, θεώρημα, κτλ, θα εμφανίζονται στην τρέχουσα γλώσσα εργασίας. Τέλος, λαμβάνει υπ\' όψη του τις
διάφορες στοιχειοθετικές ιδιαιτερότητες της τρέχουσας γλώσσας εργασίας.


### [2. Πώς φτάσαμε στην ελληνική επιλογή?]{#s2}

Στις αρχές του 1995 ο συγγραφέας αγόρασε το LaTeX Companion, το μόνο βιβλίο της εποχής που περιέγραφε τα περισσότερα πακέτα ή/και συστήματα που ήταν διαθέσιμα
για χρήση με το LaTeX. Μεταξύ των άλλων το βιβλίο αναφερόταν στην πολύγλωσση επεξεργασία και φυσικά στο πακέτο babel. Προς έκπληξή του διαπίστωσε πως
υποστηρίζονταν γλώσσες όπως τα βασκικά ή τα τουρκικά, ενώ δεν υποστηρίζονταν τα ελληνικά! (Σας θυμίζω ότι το όνομα TeX προέρχεται από την ελληνική ρίζα
**τεχ**\...) Ομως κάθε τι που αφορά το TeX προέρχεται από την αφιλοκερδή συνεισφορά των χρηστών του συστήματος σε όλο τον κόσμο. Φαίνεται λοιπόν ό,τι είτε οι
Ελληνες δεν χρησιμοποιούσαν το TeX, είτε το χρησιμοποιούσαν μόνο για μη-ελληνικά κείμενα. Τα γεγονότα δείξανε ότι η δεύτερη περίπτωση ήταν αυτή που
ανταποκρίνονταν στην αλήθεια.

Είναι αλήθεια ότι ο Κωστής Δρυλλεράκης αλλά και ο Γιάννης Μοσχοβάκης δημιουργήσανε συστήματα για την επεξεργασία ελληνικού κειμένου, καμία όμως από αυτές τις
προσπάθειες δεν ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί εύκολα σε εγκαταστάσεις του TeX εκτός Ελλάδος\... Βέβαια αυτό δεν ήταν το πιο σημαντικό τους μειονέκτημα το οποίο
ήταν η μη-δυνατότητα συνεργασίας με την νέα έκδοση του LaTeX: το LaTeX2ε. Αυτό το γεγονός μαζί με τα παραπάνω αποτέλεσαν το έρεισμα για την μετέπειτα δουλειά
στην ελληνική επιλογή του πακέτου babel.

Αρχικά χρησιμοποιήθηκε μία συλλογή ανομοιογενών γραμματοσειρών, έτσι ώστε να έχει κανείς στη διάθεσή του όλες τις δυνατότητες LaTeX, ενώ υπήρχε πρόνοια μόνο για
μονοτονικό κείμενο. Μετά την θερμή υποδοχή που επιφύλαξαν οι χρήστες στην όλη προσπάθεια, άρχισε και ο αγώνας για την βελτίωση του συστήματος. Το πρώτο
σημαντικό βήμα έγινε με τις γραμματοσειρές του Claudio Beccari, ο οποίος σε συνεργασία με το συγγραφέα πρόσθεσε χαρακτήρες και βελτίωσε κάποια τεχνικά
χαρακτηριστικά αυτών. Η συνέχεια αποτελεί μια προσπάθεια του συγγραφέα με την τεχνική αρωγή του Johannes Braams.


### [3. Η χρήση της ελληνικής επιλογής]{#s3}

Για να μπορέσει κανείς να γράψει ελληνικά χρησιμοποιώντας την ελληνική επιλογή του πακέτου babel θα πρέπει να βάλει την παρακάτω εντολή στον πρόλογο του κώδικά
του την παρακάτω εντολή:

>     \usepackage[greek]{babel}

Ενώ αν θέλει να γράψει ελληνικά αλλά και π.χ. ιταλικά θα πρέπει να βάλει την εντολή

>     \usepackage[greek,italian]{babel}

δηλ. οι γλώσσες εργασίας γράφονται με ένα κόμμα μεταξύ των. Όταν οι γλώσσες εργασίας είναι παραπάνω από μία, τότε διαλέγουμε την τρέχουσα γλώσσα εργασίας με την
εντολή

>     \selectlanguage{greek}

Σημειώστε ότι η τελευταία γλώσσα που γράφουμε ως όρισμα της εντολής `\usepackage`, είναι η γλώσσα που θεωρεί το LaTeX ως γλώσσα εργασίας αμέσως μετά την εντολή
`\begin{document}`.

Υπάρχουν δύο τρόποι με τους οποίους μπορεί κανείς να γράψει το ελληνικό του κείμενο:

-   είτε γράφοντας ελληνικά χρησιμοποιώντας το αγγλικό αλφάβητο, όπως για παράδειγμα γινόταν και γίνεται με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο,
-   είτε γράφοντας απ\' ευθείας ελληνικά iso8859-7.

Στη δεύτερη περίπτωση θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το πακέτο `inputenc` με ενεργή την επιλογή `iso-8859-7`, δηλ.:

>     \usepackage[iso-8859-7]{inputenc}

Στην πρώτη περίπτωση θα πρέπει να γνωρίζουμε την αντιστοιχία που υπάρχει:

>     α β γ δ ε ζ η θ ι κ λ μ ν  ξ ο π ρ σ ς τ υ φ χ ψ ω
>     a b g d e z h j i k l m n x o  p r s c t u f q y w

Ο τονισμός των γραμμάτων γίνεται βάζοντας το τονικό σύμβολο πριν από το φωνήεν, π.χ., η λέξη νερό θα πρέπει να γραφεί ως `ner'o`. Όμως η ελληνική επιλογή
επιτρέπει τη συγγραφή και πολυτονικού κειμένου. Οι συμβάσεις που αφορούν τη συγγραφή πολυτονικού κειμένου είναι οι εξής: `` "`" `` (βαρεία), `"~"`
(περισπωμένη), `"<"` (δασεία), `">"` (ψιλή) και `"|"` (υπογράμμιση). Αν θέλετε να γράψετε πολυτονικό κείμενο γράφοντας σε `iso8859-7`, θα πρέπει να βάζετε τα
πνεύματα ή τα άλλα τονικά σύμβολα σαν να γράφατε ελληνικά με αγγλικούς χαρακτήρες, π.χ., `<ένας`, κτλ.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό αποτελούν τα διάφορα σύμβολα στίξης, τα οποία είναι τα ίδια με αυτά που χρησιμοποιούνται στην αγγλική γλώσσα. Έτσι το `;` αντιστοιχεί
στην άνω τελεία, το `?` στο ερωτηματικό, κτλ. Τα εισαγωγικά σημειώνονται ως δύο παρενθέσεις: δεξιές ή αριστερές. Για παράδειγμα το σύμβολο `«` παράγεται από τα
σύμβολα `((`.

Όταν χρησιμοποιούμε την ελληνική επιλογή, τότε αυτόματα αλλάζει ο τρόπος που γίνεται η αρίθμηση σε παραρτήματα, υποσημειώσεις σελίδας-νάνου, κτλ. Σε όλες αυτές
τις περιπτώσεις χρησιμοποιείται το ελληνικό αλφαβητικό σύστημα αρίθμησης, δηλ. α\', β\', γ\', κτλ. Επιπλέον, παρέχονται οι εντολές `\Greeknumeral` και
`\greeknumeral` οι οποίες δέχονται ως όρισμα ένα ακέραιο αριθμό και παράγουν τον αντίστοιχο ελληνικό αλφαβητικό αριθμό σε κεφαλαία και πεζή μορφή αντίστοιχα.
Έτσι για παράδειγμα η εντολή `\greeknumeral{12}` παράγει τον αριθμό `ιβ'`. Ως γνωστό στην ελληνική τυπογραφία η πρώτη λέξη που ακολουθεί μια επικεφαλίδα
γράφεται πιο μέσα όπως στην αλλαγή παραγράφου. Όμως αυτό δεν ισχύει στην αμερικανική τυπογραφία. Έτσι αν θέλετε το κείμενο σας να στοιχειοθετηθεί κατά τον
ελληνικό τρόπο, θα πρέπει να χρησιμοποιήσετε το πακέτο `indentfisrt`, δηλαδή θα πρέπει να βάλετε στον πρόλογο του κώδικα σας την παρακάτω εντολή:

>     \usepackage{indentfirst} 


### [4. Τα πακέτα των grtools]{#s4}

Τα πακέτα της σειράς εργαλείων grtools προσφέρουν επιπλέον λειτουργικότητα στην ελληνική επιλογή. Τα πακέτα αυτά είναι: το athnum, το grmath και το grsymb. Το
πρώτο παρέχει την εντολή `\athenianumeral` η οποία λειτουργεί όπως η εντολή `\greeknumeral` και παράγει τον αντίστοιχο αθηναϊκό αριθμό. (Οι αθηναϊκοί αριθμοί
είναι το σύστημα αρίθμησης που χρησιμοποιούνταν στις αρχαίες Αθήνες και το οποίο έμοιαζε με το ρωμαϊκό σύστημα αρίθμησης. Για περισσότερες πληροφορίες ο
ενδιαφερόμενος μπορεί να μελετήσει τον κώδικα του πακέτου, δηλ. το αρχείο `athnum.dtx`.)

Ως γνωστό, σε κατάσταση μαθηματικού κειμένου υπάρχουν ορισμένες εντολές οι οποίες στοιχειοθετούν σωστά το όνομα διαφόρων συναρτήσεων, όπως του λογαρίθμου (log),
κτλ. Στην ελληνική βιβλιογραφία για αρκετές από αυτές τις συναρτήσεις , χρησιμοποιούμε ελληνικά ονόματα, π.χ., λογ αντί για log, κτλ. Το πακέτο `grmath` αλλάζει
την προκαθορισμένη συμπεριφορά αρκετών εντολών ονομάτων συναρτήσεων, με αποτέλεσμα αυτές να παράγουν το ελληνικό όνομα της συνάρτησης αντί του αγγλικού. Οι
εντολές ονόματα συναρτήσεων που ορίζονται εκ νέου είναι: `\sin`, `\cos`, `\tan`, `\arcsin`, `\arccos`, `\arctan`, `\cot`, `\sec`, `\csc`, `\log`, `\ln`, `\gcd`
και `\lcm`. Σημειώστε ότι η εντολή `\lcm` (ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο) είναι νέα εντολή. Έτσι αν δώσουμε την εντολή
`$\cos                               \pi=-1$` το στοιχειοθετημένο αποτέλεσμα θα είναι: **συν π = -1**.

Η ελληνική επιλογή του πακέτου babel χρησιμοποιεί τις γραμματοσειρές του Claudio Beccari οι οποίες εκτός από τα γράμματα της ελληνικής περιέχουν και αρκετά
σύμβολα της ελληνικής γλώσσας όπως για παράδειγμα το σύμβολο για το κόππα (χρησιμοποιείται στην ελληνική αλφαβητική αρίθμηση). Παράλληλα παρέχει και ορισμένα
σύμβολα όπως το επί τοις χιλίοις, το σύμβολο του ευρώ (του νέου νομίσματος της Ευρώπης), κ.ά. Εντολές που στοιχειοθετούν τα τρία σύμβολα που χρησιμοποιούνται
στην ελληνική αλφαβητική αρίθμηση παρέχει η ελληνική επιλογή του πακέτου babel. Οι δε εντολές που παράγουν τα σύμβολα αυτά είναι: `\sampi`, `\qoppa` και
`\stigma`. Αν όμως κάποιος θέλει να χρησιμοποιήσει τα επιπρόσθετα σύμβολα, θα πρέπει να χρησιμοποιεί το πακέτο `grsymb`, το οποίο ορίζει τις εξής εντολές:
`\Digamma`, `\ddigamma`, `\Qoppa`, `\varqoppa`, `\Sampi`, `\vardigamma`, `\Stigma`, `\VarQoppa`, `\euro`, `\permill`. Τέλος θα πρέπει να σημειώσουμε ό,τι τα
διάφορα πακέτα της παρούσας ενότητας θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο σε συνδυασμό με την ελληνική επιλογή του πακέτου babel.


### [5. Το βιβλιογραφικό στυλ hellas]{#s5}

Ο μέσος χρήστης του LaTeX ετοιμάζει την βιβλιογραφία του κειμένου του χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα BibTeX. Δυστυχώς μέχρι πριν από λίγο καιρό αυτό δεν ήταν
δυνατό, αφού δεν υπήρχε κανένα βιβλιογραφικό στυλ το οποίο να μπορεί να χειριστεί σωστά μεικτές ή μόνο ελληνικές βιβλιογραφικές αναφορές. Το πρόβλημα αυτό έλυσε
η εμφάνιση του βιβλιογραφικού στυλ **hellas**, το οποίο σχεδίασε ο συγγραφέας του παρόντος.

Η φιλοσοφία σχεδιασμού του στυλ αυτού, το οποίο βασίζεται στο βιβλιογραφικό στυλ **plain**, στηρίζεται στον χωρισμό των βιβλιογραφικών φακέλων σε δύο είδη:
*ελληνικούς* και *μη-ελληνικούς*. Η λειτουργικότητα του στυλ για μη-ελληνικούς φακέλους είναι ίδια με αυτή βιβλιογραφικό στυλ plain, με τη διαφορά ότι οι
διάφορες λέξεις-κλειδιά, όπως **επιμελητής**, κτλ, εμφανίζονται στα ελληνικά, ενώ τα ονόματα, τίτλοι, κτλ, με λατινικούς χαρακτήρες. Τα ονόματα των διαφόρων
μη-ελληνικών βιβλιογραφικών φακέλων, αλλά και των πεδίων είναι τα ίδια με αυτά του βιβλιογραφικού στυλ plain. Όσον αφορά τους ελληνικούς φακέλους θα πρέπει να
πούμε ότι τα ονόματα τους ξεκινάνε με το πρόθεμα `gr-`, π.χ., `gr-article`, κτλ. Επιπλέον, δεν υπάρχουν όλα τα είδη βιβλιογραφικών φακέλων, π.χ., προς το παρόν
τουλάχιστον δεν έχει νόημα βιβλιογραφικός φάκελος για διατριβή **Master** ή για τεχνική αναφορά (**technical report**). Ένα άλλο χαρακτηριστικό του
βιβλιογραφικού στυλ hellas αποτελεί η εισαγωγή ορισμένων νέων πεδίων όπως το `original-title` και το `original-author` τα οποία χρησιμοποιούνται όταν ένα
έγγραφο είναι μεν γραμμένο στα ελληνικά, αποτελεί δε μετάφραση ξένου κειμένου. Στο πρώτο πεδίο σημειώνουμε τον πρωτότυπο τίτλο και στο δεύτερο το όνομα του
συγγραφέα, ενώ το όνομα του μεταφραστή σημειώνεται ως τιμή του πεδίου translator. Ειδικά στην περίπτωση που έχουμε αδημοσίευτο κείμενο, αν ο συγγραφέας είναι
ξένος, τότε ο συγγραφέας και ο τίτλος σημειώνονται ως `foreign-author` και `foreign-title` αντίστοιχα. Αυτό γίνεται επειδή δεν υπάρχει φάκελος με όνομα
`gr-unpublished`.

Ένα πρόβλημα που δυστυχώς δεν λύνει το βιβλιογραφικό στυλ hellas είναι αυτό της σωστής ταξινόμησης των εγγραφών σύμφωνα με το όνομα των συγγραφέων. Αυτό βέβαια
οφείλεται στο τρόπο με τον οποίο είναι σχεδιασμένο το πρόγραμμα BibTeX. (Ίσως αν χρησιμοποιήσετε μια 8-bit έκδοση ή κάποιος σχεδιάσει μια έκδοση 16-bit τα
προβλήματα εξαφανιστούν.) Έτσι θα πρέπει σε κάθε ελληνική αναφορά να σημειώνουμε και το πεδίο `key` με ανάλογη τιμή. (Για παράδειγμα μια ιδέα μπορεί να είναι να
γράφουμε το όνομα του συγγραφέα με λατινικούς χαρακτήρες, κτλ.) Ένα άλλο πρόβλημα προέρχεται από το σύμβολο `~` το οποίο για το BibTeX σημαίνει κενό διάστημα
χωρίς αλλαγή γραμμής. Λόγω αυτού του προβλήματος το βιβλιογραφικό στυλ hellas, δυστυχώς, δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τις ευκολίες που συνεπάγεται η χρήση του.

### [6. Το μέλλον]{#s6}

Η προσπάθεια για την βελτίωση του τρόπου στοιχειοθεσίας ελληνικού κειμένου με το LaTeX δεν τελειώνει εδώ. Ηδη έχει ετοιμασθεί η επόμενη έκδοση της ελληνικής
επιλογής του πακέτου babel στην οποία υπάρχει διαχωρισμός μονοτονικού και πολυτονικού κειμένου. Παράλληλα, γίνεται προσπάθεια από διάφορους για τον σχεδιασμό
νέων γραμματοσειρών. Αξίζει να αναφέρουμε τη δουλειά που γίνεται στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων υπό την επίβλεψη του Στράτου Πάσχου, αλλά και τις ελληνικές
γραμματοσειρές του Γιάννη Χαραλάμπους για το **Ω**. Τέλος, γίνονται προσπάθειες για την σωστή παραγωγή ευρετηρίου ελληνικού και μεικτού.